Vertelperspectief: wat je invalshoek doet met jouw verhaal

Vertelperspectief is één van de belangrijkste onderdelen van je manuscript omdat het grote invloed heeft op de manier waarop je jouw verhaal vertelt. Daarom is het essentieel te weten welke perspectieven er zijn en wat de voor- en nadelen er zijn. In deze post heb - het allemaal voor je op een rijtje gezet.

Die stem in je hoofd die je 'hoort' als je een boek leest, komt voort uit het vertelperspectief. Of dat een ik-persoon is of een hij of zij heeft veel invloed hoe jij het verhaal als lezer ervaart. En zo zijn er nog een aantal perspectieven. 

Laten we maar eens gaan kijken welke er allemaal zijn en wanneer je die gebruikt en ook wanneer juist niet.

Wat is een vertelperspectief?

Voordat ik inga op alle wetenswaardigheden rond het fenomeen vertelperspectief is het natuurlijk handig eerst te definiëren wat een vertelperspectief is.

Het vertelperspectief (ook vertelinstantie of verteller) is in de narratologie het antwoord op de vraag 'Wie vertelt?'. Het heeft te maken met het gezichtspunt van waaruit het verhaal verteld wordt en (dus) de positie van waaruit de lezer een verhaal waarneemt. 

Dan is het natuurlijk ook handig om te weten wat narratologie is. 

Narratologie is de wetenschappelijke benadering van verhalen en vertelstructuren. Het is de studie van de kenmerken van verhalende teksten, zoals de verteltechniek, compositieschema's en de relatie tussen verteller en verhaal.

Het kiezen van het juiste vertelperspectief kan een grote impact hebben op de manier waarop het verhaal wordt ervaren door de lezer.

Als schrijver is het belangrijk te experimenteren met verschillende perspectieven en het perspectief te kiezen dat het beste past bij het verhaal dat je wil vertellen.

En als lezer is het interessant om te zien hoe verschillende perspectieven de beleving van een verhaal kunnen beïnvloeden en verrijken.

Ik-perspectief

Het ik-verteller-perspectief is een populaire manier om verhalen te vertellen in de Nederlandse literatuur. Hier lees je het verhaal vanuit het standpunt van de hoofdpersoon.

Dat zorgt voor een intieme en persoonlijke leeservaring. Als je kiest voor een ik-perspectief, krijg je direct toegang  tot de gedachten en emoties van het personage. Je vertelt het verhaal immers vanuit de ik-vorm.

Bij het gebruik van dit perspectief moet je rekening houden met een aantal kenmerken. Allereerst beleef je het verhaal alleen vanuit het oogpunt van de ik-figuur.

Dit betekent dat je als lezer geen informatie krijgt over de andere personages tenzij de ik-figuur ze persoonlijk waarneemt of ervaart. Deze beperkte blik kan zowel een voor- als een nadeel zijn, afhankelijk van de inhoud van je verhaal en de effecten die je wilt creëren.

Een ander kenmerk van dit perspectief is dat de ik-figuur zich mogelijk rechtstreeks tot de lezer richt. Hierdoor kan er een intieme band ontstaan tussen de lezer en de verteller. Dat kan het verhaal boeiender en meeslepender maken.

Enkele voor- en nadelen van het ik-verteller perspectief zijn:

Voordelen:

• De lezer krijgt directe toegang tot de gedachten en emoties van het personage;
  
  
• Er ontstaat een intieme band tussen de lezer en de verteller.

Nadelen:

• De lezer krijgt alleen informatie vanuit het oogpunt van de ik-figuur, wat kan leiden tot een beperkt beeld van de situatie;
  
  
• De geloofwaardigheid van de ik-figuur kan in twijfel getrokken worden, vooral als het personage onbetrouwbaar is.

Als je kiest voor een ik-verteller in je verhaal, is het dus belangrijk rekening te houden met deze kenmerken. Probeer ook een evenwicht te vinden tussen het creëren van een boeiende leeservaring en het bieden van voldoende informatie.

Alwetende verteller

Het mooie aan het alwetende perspectief is dat het je in staat stelt om alle aspecten van een verhaal te belichten - van personages tot hun gedachten en gevoelens. 

De alwetende verteller heeft toegang tot alle informatie over het verleden, heden en de toekomst. Ik kan als alwetende verteller bijvoorbeeld mijn lezers vertellen wat elk personage voelt, denkt, hoort en ziet.

Ik kan zo verschillende invalshoeken verkennen en een meer compleet beeld geven van de gebeurtenissen in mijn verhaal.

Een ander belangrijk kenmerk is dat de alwetende verteller boven het verhaal staat. Je neemt als verteller geen actieve rol in het verhaal, maar kijkt neer op wat er gebeurt.

Dit geeft je de vrijheid te schakelen tussen personages en diverse situaties. Hierdoor kun je ingaan op de acties, motieven en gedachten van de personages.

Maar let op, er is ook een uitdaging bij het gebruiken van dit perspectief. Als je als verteller niet zorgvuldig bent, kan het verhaal ongeloofwaardig of gefragmenteerd overkomen. Daarom moet je ervoor zorgen dat je de lezer voldoende houvast geef door de vertelstructuur helder en coherent te houden.

In mijn ervaring kan het gebruik van dit perspectief zowel voor- als nadelen hebben. Het stelt je in staat om een complex en rijk verhaal te creëren. Tegelijkertijd vereist het veel zorg en aandacht voor detail om de lezer bij de les te houden.

Personale verteller

De personale verteller is een boeiend vertelperspectief dat vaak wordt gebruikt in romans en korte verhalen. In dit vertelperspectief volgt de verteller de gebeurtenissen vanuit het oogpunt van één personage.

Dit betekent dat je als verteller alleen maar datgene beschrijf wat het personage ziet, hoort en denkt.

Een belangrijk kenmerk van de personale verteller is dat je niet alwetend bent. Je weet alleen wat je personage weet. Dat creëert een gevoel van nabijheid met het personage voor de lezer. Dit komt omdat de lezer het verhaal beleeft door de ogen van het personage.

Hier zijn enkele voorbeelden van veelvoorkomende elementen die je kunt verwachten bij het gebruik van een personale verteller:

1. Derde persoon: je vertelt het verhaal in de hij- of zij-vorm;
   
   
2. Beperkte kennis: je beschrijft alleen de gedachten, gevoelens en ervaringen van het gekozen personage;
   
   
3. Onzichtbare verteller: de verteller lijkt onzichtbaar, en het verhaal vertelt als het ware zichzelf.

Een personale verteller kan veel voordelen bieden voor je verhaal, zoals een groter gevoel van betrokkenheid bij het personage en een grotere focus op hun ervaringen.

Maar hij kan ook beperkingen met zich meebrengen, zoals het niet kunnen onthullen van informatie die buiten de kennis van je personage valt. Overweeg daarom zorgvuldig of dit vertelperspectief geschikt is voor jouw verhaal en personages.

Auctoriaal perspectief

Het auctoriaal vertelperspectief wordt gekenmerkt door een alwetende verteller die niet direct deelneemt aan het verhaal. Zo'n verteller beschikt over alle informatie over de personages, gebeurtenissen en gedachten in het verhaal. 

In de auctoriale vertelsituatie staat de verteller als het ware boven het verhaal. Dit betekent dat hij of zij er niet direct deel van uitmaakt, maar wel een compleet overzicht heeft over wat er gebeurt.

Deze verteller is in staat om de gedachten en gevoelens van alle personages te kennen en kent alle gebeurtenissen uit het verleden, en die in het heden en de toekomst plaatsvinden.

Een auctoriaal perspectief heeft verschillende voordelen. Zoals de mogelijkheid om de lezer meer informatie te geven over de personages en hun beweegredenen. De alwetende verteller kan immers meer achtergrondinformatie geven dan een personage zelf zou kunnen of willen delen.

Verder kan de verteller soms direct tot de lezer spreken. Dit zorgt voor een meer intieme band tussen de verteller en de lezer, terwijl de verteller tegelijkertijd afstand blijft houden van de gebeurtenissen in het verhaal.

Een nadeel van het auctoriaal perspectief is dat het soms als ouderwets kan worden ervaren door lezers die gewend zijn aan meer persoonlijke vertelperspectieven, zoals het ik-perspectief.

Daarom is het belangrijk om te zorgen voor een goede balans tussen het verschaffen van informatie en het behouden van spanning en interesse bij de lezer.

Meervoudig perspectief

Bij een meervoudig perspectief vertel je het verhaal vanuit verschillende personages. Een interessant perspectief omdat het de lezer in staat stelt om de gedachten en ervaringen van meerdere personen te volgen en zo een rijker en genuanceerder beeld van het verhaal te krijgen.

Een voorbeeld van een boek dat gebruikmaakt van meervoudig perspectief is De geruchten van Hugo Claus. In dit verhaal wisselt het perspectief per hoofdstuk tussen verschillende personages, waardoor je als lezer verschillende invalshoeken krijgt en een dieper begrip van het verhaal ontwikkelt.

Kenmerken typerend voor meervoudig perspectief:

1. Meerdere personages: het verhaal wordt verteld door meer dan één personage. Dit zorgt voor afwisseling en kan verrassende plotwendingen opleveren;
   
   
2. Verschillende gezichtspunten: elk personage heeft zijn of haar eigen visie op de gebeurtenissen in het verhaal. Dit zorgt voor een complexer en realistischer geheel;
   
   
3. Verschillende stijlen: omdat elk personage zijn of haar eigen stem en stijl heeft, kan de schrijfstijl per personage variëren.

Een voordeel van meervoudig perspectief is dat het kan leiden tot een dieper begrip van het verhaal en de personages.

Door de gedachten en inzichten van meerdere personages te verkennen, krijg je als lezer een breder beeld van de gebeurtenissen en kun je beter begrijpen waarom personages handelen zoals ze doen. Bovendien kan het wisselende perspectief de spanning verhogen en voor verrassende wendingen zorgen.

Het belangrijkste nadeel van deze verteltechniek is dat het complexer is voor zowel de schrijver als de lezer. Het kan lastig zijn om de verschillende perspectieven op een natuurlijke en overtuigende manier te combineren. Als lezer kan het soms verwarrend zijn om tussen verschillende personages en gezichtspunten te schakelen.